มีหลายท่านที่สนใจกระบวนการถอดบทเรียน บางครั้งศัพท์แสงทางวิชาการทำให้เรามึนงงกันไปบ้าง เพราะอันที่จริงคุยกันแบบลูกทุ่งก็ได้ แต่ใช้ศัพท์วิชาการมากก็เกิดอาการ "งง" และ "มึน" ทำให้เสียบรรยากาศของการเรียนรู้ไปครับ

แต่ผมจะบอกว่าอย่าเพิ่งเบื่อเลยครับ เพราะเราจะต้องอ่านงานวิชาการ หรือข่าวสารต่างๆซึ่งล้วนแต่มีศัพท์ยากๆให้เราขบคิดอยู่เรื่อยไป การเรียนรู้นั้นอยู่ที่ใจ หากใจรักที่จะเรียนเรื่องยากนั้นก็กลายเป็นเรื่องที่ง่ายได้

"การถอดบทเรียน" เป็นส่วนหนึ่งในการจัดการความรู้ ผมเข้าใจว่ามีหลายท่านใน gotoknow เขียนมาบ้างแล้ว แต่ผมจะเขียนในมุมของผมอีกทีครับ เพื่อให้ง่ายต่อการทำความเข้าใจ ทั้งนี้ทั้งนั้นไม่ยึดติดในเครื่องมือนะครับ พอล ฟายเออราเบนด์(Paul Feyerabend) นักปรัชญาวิทยาศาสตร์ผู้เขียนหนังสือ"Against Method" กล่าวว่า "การยึดติดในวิธีวิทยาอย่างใดอย่างหนึ่งจะเป็นตัวขัดขวางความก้าวหน้าในการพัฒนาองค์ความรู้ "

ดัง นั้นการไม่ยึดติดก็หมายถึง ไร้กระบวนท่าแต่ลีลายุทธงดงาม กระบวนการต่างๆที่ผมใช้ในเวทีเรียนรู้ผมใช้วิธีการถอดบทเรียนนี้ในชีวิต ประจำวันตลอดเวลา แต่ถอดบทเรียนเล็กใหญ่ก็แล้วแต่กิจกรรมครับ

ถอดบทเรียน ประกอบด้วย ๒ คำ คือ "ถอด" + "บทเรียน"

คำว่า "ถอด" ก็แปลความหมายได้โดยตรงครับ ส่วน "บทเรียน" (Lesson Learned) คือ "ถ้า...จะเกิดอะไรขึ้น" (เช่น ถ้าเราไม่อ่านหนังสือสอบ เราก็สอบตก ,ถ้าเราไม่เอาใจแฟน แฟนก็น้อยใจ) บทเรียนจะอธิบายเหตุการณ์และเงื่อนไขที่เกิดขึ้น และคำอธิบายนั้นต้องมีคุณค่าในการนำไปปฏิบัติ ซึ่งคำอธิบายที่ชัดเจนจะต้องมีตัวชี้วัดที่ดี ที่สะท้อนว่าเกิดอะไรขึ้น และเกิดการเรียนรู้ในกระบวนการนั้น (http://www.mande.co.uk/dose/lesson.htm)
บทเรียนจะต้องระบุว่า "อะไรใหม่" (What) หรือ "อะไรคือข้อมูลใหม่" บทเรียนต้องมิใช่การเล่าเรื่องในอดีตเท่านั้น

ลักษณะบทเรียนอาจจำแนกได้ ๒ แบบ ครับ

• บทเรียนที่เกิดขึ้นทันทีเมื่อจบเหตุการณ์(Active process)

• บทเรียนที่เก็บสะสมข้อมูลในอดีต (Passive process)
สำหรับแนวทางการถอดบทเรียน นั้น มีมากกว่าการตั้งคำถามว่า "ได้บทเรียนอะไรจากการทำงานในปีที่ผ่านมา" เราควรพิจารณาสิ่งต่อไปนี้

¤ การเปลี่ยนแปลงอะไรเกิดขึ้น หากไม่มีอะไรเปลี่ยนแปลงไม่ควรไปแสวงหาคำตอบว่าได้บทเรียนอะไร

¤ หากมีผลสืบเนื่องที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงคล้ายๆกันต้องพยายามตอบให้ได้ว่า "อะไรสำคัญที่สุด" และ "ทำไมจึงสำคัญ"

¤ บทเรียน มิใช่ความแตกต่างที่เกิดขึ้นระหว่างสิ่งที่คาดหมายกับสิ่งที่เกิดขึ้นจริง เพราะสิ่งนั้นคือสมมุติฐาน แต่หากมีสิ่งที่ไม่ได้คาดหมายเกิดขึ้นแสดงว่ามีอะไรทำให้เกิดความแตกต่าง และ "อะไร" ที่ทำให้เกิดความแตกต่างนั้นก่อให้เกิดผลต่อพฤติกรรมอย่างไร สิ่งนั้นคือบทเรียน

ผมขอยกเอาบทหนึ่งของหนังสือที่ผมเขียนมาอธิบายวงจรการถอดบทเรียน
"...การ จัดเวทีย่อยๆ ที่เกิดขึ้นบ่อยครั้งในชุมชน เป็นโอกาสให้นักวิจัยชาวบ้านเข้ามาร่วมพูดคุย และนำข้อมูลมานั่งคุยกัน ตลอดจนทราบถึงปัญหาและวิธีการแก้ไขแบบทันท่วงที"

สิ่งที่นักวิจัยแต่ละหมู่บ้านในชุดโครงการทำทุกครั้งหลังการทำงานคือ กระบวนการวิเคราะห์หลังปฏิบัติการ (After Action Review: AAR) เครื่องมือที่ใช้ในการถอดบทเรียน (Lesson Learned) เป็นเครื่องมือที่พวกเราใช้พัฒนาการเรียนรู้ในทุกขั้นตอนของวงจรโครงการ ทั้งเพื่อการจัดการในขั้นตอนที่เรียกว่า ต้นน้ำ กลางน้ำ และปลายน้ำ (up-stream, mid-stream, down-stream management) โดยการตั้งชุดคำถามเหล่านี้

• เราวางแผนกันอย่างไร อะไรคือจุดหมายของการปฏิบัติการ

• เมื่อเราดำเนินการกิจกรรมไปได้ระยะหนึ่งแล้ว สิ่งใดเกิดขึ้น สิ่งใดไม่เป็นไปตามแผนที่วางแผนไว้ /ทำไมถึงเป็นเช่นนั้น

• สิ่งใดเป็นไปตามที่วางแผนไว้/ทำไมถึงเป็นเช่นนั้น

• เรามีปัญหาอะไรบ้าง

• เราน่าจะทำสิ่งใดให้ดีขึ้นกว่าเดิมได้บ้าง

• ในการดำเนินงานครั้งต่อไป สิ่งใดที่เราจะปฏิบัติแตกต่างจากครั้งที่ผ่านๆ มา

• เรื่องทั่วๆ ไป ที่เราพบเจอในระหว่างกิจกรรมครั้งนั้นๆ